|
Nasza rodzina Wehikuł czasu
Nasze okolice
Rozmaitości
|
Tajemnice tragedii w Gibraltarze...Tajemnice tragedii w Gibraltarze: Część pierwsza opowieści o śmierci
Generała Sikorskiego O godz. 22.30 (a według innych źródeł nawet nieco wcześniej) polski premier ze swą świtą i odprowadzającymi osobami odjechał na gibraltarskie lotnisko. Najdalej kwadrans później do samolotu wsiadło 17 osób, wśród nich 6 członków załogi, w tym pierwszy pilot, Czech, kpt. Eduard Prhal i drugi pilot mjr W.S. Herring (tej roli podjął się niejako przy okazji, ponieważ akurat wracał do Londynu). Po wejściu pasażerów do samolotu i załadowaniu bagaży pilot zgłosił wieży kontroli lotów gotowość do lotu. Przez kwadrans oczekiwano na zgodę na start. Punktualnie o 23.00 Prhal przeprowadził próbę silników, a o 23.07 rozpoczął się start.
Od chwili oderwania się od pasa startowego do momentu zderzenia z wodą samolot przebywał w powietrzu 16 sekund. Według relacji kpt. Prhala z 1953 roku maszyna wzbiła się na wysokość 300 stóp i wtedy mechanik zameldował, że podwozie zostało wciągnięte, a Prhal, zgodnie z instrukcją, przymknął gaz i wyrównał samolot. Chwilę potem, w momencie ustawiania steru wysokości w pozycji do lotu poziomego, poczuł wstrząs i stwierdził, że ster jest zablokowany. W tym samym momencie mechanik zameldował, że blokada steru jest otwarta, nie ona zatem była przyczyną awarii. Piloci bezskutecznie usiłowali odblokować ster. Prhal zawołał do pasażerów: \"Uwaga, kraksa!\" (okrzyk usłyszano na wieży kontroli lotów), zamknął przepustnice paliwa i rozkazał Herringowi wyłączyć iskrowniki silników. Samolot pikował do morza z szybkością 150 mil na godzinę. Według niektórych źródeł maszyna skapotowała. Zatonęła po upływie 6 do 8 minut i opadła na dno na głębokość 30 stóp, rozpadając się na trzy luźno złączone części. Zeznania kpt. Prhala
Po pierwsze, Prhal podał, że samolot osiągnął pułap 300 stóp (wysokość tę podaje też we wspomnieniach kpt. R.B. Capes, oficer kontroli lotów, lecz zważywszy, że katastrofa wydarzyła się w nocy i w dużej odległości od wieży, jego obserwacja wydaje się mało miarodajna), podczas gdy bezpośrednio po katastrofie zeznał, że było to 150 stóp. Tymczasem mjr inż. Llewellyn, brytyjski ekspert od budowy liberatorów (właśnie taką maszyną leciał Sikorski), utrzymywał, że w ciągu 16 sekund samolot tego typu nie mógł wznieść się wyżej niż na 100 stóp. Po drugie, mało prawdopodobne wydaje się, aby tak szybko zdążono wciągnąć podwozie, choć szczegół ten nie ma prawdopodobnie nic wspólnego z przebiegiem tragedii. W każdym razie na opublikowanych zdjęciach wraku samolotu widać wyraźnie, że nie zostało ono wciągnięte. Kolejne wątpliwości zdają się obalać wersję kpt. Prhala w całości. Oświadczył on bowiem, że zamknął przepustnice, tymczasem ppłk Arthur M. Stevens, dokonujący urzędowej ekspertyzy wraku, stwierdził, iż były otwarte. Wbrew swoim zeznaniom Prhal aż do chwili wodowania kontrolował więc maszynę - nie spadała ona bezwładnie. Pilot utrzymywał ponadto, że samolot pikował z szybkością 150 mil na godzinę. Nawet dla laika oczywisty musi być fakt, że gdyby tak istotnie było, roztrzaskałby się on o powierzchnię morza i w żadnym wypadku nie mógłby utrzymywać się na wodzie przez 6 czy 8 minut. Taki przebieg katastrofy wyklucza też jednoznacznie symulacja komputerowa, przeprowadzona w 1992 roku przez prof. Jerzego Maryniaka z Politechniki Warszawskiej, specjalistę w zakresie wypadków lotniczych, wedle którego samolot łagodnie wodował. Poza wszystkim innym, jak twierdziło wielu doświadczonych pilotów, nawet gdyby ster wysokości był rzeczywiście uszkodzony, wykorzystując sprawne silniki, fletnery (niezależne elementy steru wysokości, odchylające się w przeciwnym doń kierunku) i ster kierunkowy, z pułapu 300 stóp Prhal mógł bez większego problemu posadzić maszynę łagodnie na wodzie, a nawet próbować zawrócić na lotnisko (nienaruszony stan fletnerów i steru kierunkowego dokumentują zaś ustalenia ppłk. Stevensa). Pierwsza z tych możliwości została zatem niewątpliwie wykorzystana przez czeskiego pilota, wbrew temu, co zeznał później. Dlaczego więc Prhal kłamał? Na początku lat dziewięćdziesiątych redakcja programu telewizyjnego \"Rewizja nadzwyczajna\" otrzymała list, którego autor, podpisujący się jako \"Człowiek stamtąd\", twierdził: Czeski pilot był informowany o możliwości awarii samolotu i równocześnie został zapewniony, że z wypadku wyjdzie cało. Udziału w locie nie mógł odmówić - grożono ujawnieniem szczegółów z jego prywatnego życia. Gen. Sikorski poniósł śmierć w chwili, gdy samolot rozpoczynał rozbieg na pasie startowym. Kres życiu generała położyły dwie kule rewolwerowe. Losy pasażerów liberatora dopełniły się ostatecznie podczas detonacji. Pewną rękojmię osobistej wiarygodności anonimowego autora listu może stanowić fakt, iż wiedział on, że rezydentem Abwehry w Gibraltarze była wówczas kobieta, co oznacza, że miał dostęp do informacji o najwyższym stopniu tajności. W świetle budzącej wątpliwości relacji kpt. Prhala twierdzenia \"Człowieka stamtąd\" (o ile są prawdziwe) nie zaskakują. Wskazywałyby, że Prhal miał świadomość, że samolot zakończy swój lot tuż po starcie. Dla doświadczonego lotnika, a takim był Prhal, manewr wodowania, zwłaszcza przy spokojnym morzu, nie przedstawiał wielkich trudności i nie zagrażał jego życiu. Czeski pilot niewątpliwie celowo tak opisywał okoliczności katastrofy (dramatyzując charakter upadku samolotu), by wynikało z nich, że sam przeżył wodowanie cudem, a zatem nie przyczynił się do śmierci pasażerów. Co się wydarzyło na płycie lotniska? Dwie polskie komisje pod kierownictwem płk. pil. Piotra Dudzińskiego, które w czasie wojny badały okoliczności katastrofy, stwierdziły, że porządek na lotnisku w Gibraltarze i dozór nad samolotem pozostawiały wiele do życzenia. Brytyjskie dochodzenie wykazało m.in., że wbrew przepisom dotyczącym ochrony samolotów VIP-ów wpuszczono na pokład liberatora wartownika, choć samolot powinien być opieczętowany natychmiast po wylądowaniu i chroniony wyłącznie przez posterunki zewnętrzne. Ewentualni zamachowcy (lub zamachowiec) mogli więc dostać się do maszyny, udając wartowników, mechaników, obsługę lotniska albo osoby upoważnione do ich kontroli. Nie wiemy nawet, ile osób naprawdę wsiadło do samolotu, którym leciał gen. Sikorski. Podawana w wielu opracowaniach liczba 11 pasażerów i 6 członków załogi wykluczałaby obecność zamachowca na pokładzie. Jednocześnie wiemy, że Sikorski zaprosił na pokład kuriera z Warszawy Jana Gralewskiego, którego zwłoki z przestrzeloną głową znaleziono wkrótce po odlocie samolotu na pasie startowym, oraz tajemniczego polskiego oficera (ich rolę w wydarzeniach na Gibraltarze omówię szczegółowo w drugiej części artykułu, która ukaże się w styczniowym numerze \"Mówią wieki\"). Jeżeli obydwaj znaleźli się na pokładzie, to pasażerów było dwunastu. Natomiast szef polskiej misji wojskowej w Gibraltarze ppor. Ludwik Łubieński nie wspominał, aby przy ceremonii pożegnania zauważył dwunastego pasażera. Jeżeli zamachowiec wszedł do samolotu, mógł to uczynić przed innymi i spokojnie czekać na ich przybycie (mógł być przecież jedną z dwóch osób zaproszonych przez Sikorskiego). Mógł też dostać się na pokład w ogólnym zamieszaniu wraz z pozostałymi osobami albo później, kiedy do samolotu wrzucano worek (worki?) z pocztą. Czy zamachowiec działał samotnie? Teoretycznie było to możliwe przy założeniu, że jego zadanie polegało na zainstalowaniu w samolocie ładunku wybuchowego. Przyjmijmy, że w trakcie kołowania usiłował niepostrzeżenie opuścić samolot, co zauważył Gralewski. Zeskoczywszy na pas startowy, zamachowiec strzelił do Gralewskiego, którego ciało wypadło na zewnątrz samolotu. Jednak taka wersja wydarzeń wydaje się mało prawdopodobna, ponieważ zamachowiec nie miałby pewności, że Sikorski zginie. Ponadto załoga i pasażerowie samolotu zapewne zauważyliby śmierć Gralewskiego, co mogłoby spowodować wstrzymanie odlotu. Należy więc zakładać, że ładunek wybuchowy miał jedynie dobić pozostałych przy życiu pasażerów, zatrzeć ślady zbrodni, a przede wszystkim upozorować wypadek. Gwarancję skuteczności dawała natomiast celna kula, żeby zaś w ten sposób uśmiercić generała i jego świtę, potrzebnych było raczej kilka osób. Do samolotu mógł je wpuścić ów znany Sikorskiemu i zaproszony przezeń na pokład tajemniczy oficer lub występujący jako sobowtór Gralewskiego (na jego obecność wskazują niektóre źródła, o czym więcej w kolejnej części artykułu). Przy założeniu takiego przebiegu wydarzeń kulminacyjny moment zamachu nastąpiłby już na początku pasa startowego. Mogło to wyglądać następująco (w grę wchodzą wyłącznie spekulacje, nie dysponujemy bowiem żadnymi dowodami): Gdy maszyna zatrzymała się, kończąc kołowanie, zbliżyli się do niej jacyś ludzie, dając niezrozumiałe znaki. Obecny na pokładzie zamachowiec zwrócił na nich uwagę pasażerów i zaproponował, by dowiedzieć się, czego chcą nieznajomi. Być może poprosił o otwarcie luku Gralewskiego, a sam zajął pozycję umożliwiającą szachowanie pasażerów bronią. Być może jednak zamierzał osobiście wpuścić nieznajomych, lecz został uprzedzony przez Gralewskiego, którego zastrzelił, gdyż groziło to pokrzyżowaniem planu. Gdy Gralewski zginął, pozostali zamachowcy wskoczyli do samolotu i wraz z oczekującym ich oficerem otworzyli ogień do pasażerów oraz - być może - niektórych członków załogi. Wykonawszy pierwszą część zadania, podłożyli w luku bagażowym ładunek wybuchowy, a następnie opuścili pokład liberatora, pozostawiając otwarty luk bagażowy albo niedbale go zamykając. Kiedy samolot po przebyciu całego pasa startowego zadarł dziób, wzbijając się w powietrze nad wschodnim krańcem lotniska, jeden z worków z pocztą, leżący widocznie w pobliżu luku, wypadł na zewnątrz. Podłożona bomba wybuchła natomiast już po wodowaniu samolotu, gdyż spowodowane przez nią zniszczenia były tak wielkie (dokumentuje to brytyjski raport), że gdyby wybuch nastąpił w powietrzu, maszyna runęłaby w dół jak kamień, roztrzaskując się na kawałki porozrzucane na wielkim obszarze dna. Drugi pilot - zamachowiec czy ofiara Wreszcie ostatnia kwestia: kto oprócz martwych (rannych?) pasażerów i członków załogi pozostał w startującym samolocie? Prawie na pewno nie było tam zamachowców, bo w przeciwnym razie ich zadanie miałoby z założenia charakter samobójczy. W czasie wodowania jedynym bezpiecznym miejscem w liberatorze była kabina pilotów, i to dopiero po zapięciu pasów, wątpliwe zaś, czy wystarczyłoby tam miejsca dla dodatkowych osób. Czy zatem jako jedyny pozostał przy życiu pilot kpt. Prhal? Z punktu widzenia organizatorów zamachu byłby to poważny błąd. Czeski lotnik mógłby bowiem próbować przerwać start, albo zawrócić maszynę, nawet mimo szantażu (o ile taki wobec niego zastosowano) i czekającego go oskarżenia o współudział w zamachu. Rzetelne wypełnienie przez niego zadania musiała więc nadzorować jeszcze jedna osoba, i to taka, która w razie potrzeby mogłaby przejąć kontrolę nad samolotem i doprowadzić misję do końca, a zarazem bezpieczna w czasie wodowania. Jedyną taką osobą na pokładzie liberatora był drugi pilot. Istnieją trzy nie zweryfikowane informacje, czy też raczej pogłoski, które zdają się przemawiać na rzecz powyższej tezy. Po pierwsze, sierżant na wieży kontroli lotów widział podobno przez lornetkę jakąś postać idącą po skrzydle unoszącego się jeszcze na wodzie samolotu. Po drugie, ciała drugiego pilota mjr. Herringa nigdy nie odnaleziono, lecz ponoć ktoś widział go w gibraltarskim szpitalu, skąd następnie pospiesznie go ewakuowano. Po trzecie, jeden z oficerów RAF miał się zwierzyć mieszkającemu w Paryżu Polakowi, że w 1943 roku zaproponowano mu udział w zamachu na gen. Sikorskiego. Oficer odrzucił ową ofertę, lecz przyjął ją niejaki por. Johnson, którego dwa tygodnie później (przed zamachem?) awansowano aż do stopnia pułkownika. Czy obecność mjr. Herringa jako drugiego pilota na pokładzie samolotu była rzeczywiście przypadkowa, czy też należał on do spisku? Czy mjr Herring i por. Johnson to jedna i ta sama osoba? Zbyt wiele tu niewiadomych, aby dysponując dzisiejszą wiedzą, rozstrzygnąć tę zagadkę. Informacja \"Człowieka stamtąd\" o szantażowaniu Prhala i pogłoska o por. Johnsonie sprawiają wrażenie, że w 1943 roku prowadzono wśród lotników brytyjskich i państw sprzymierzonych werbunek pilotów-zamachowców. Czy werbownik nie obawiał się, że zostanie zadenuncjowany kontrwywiadowi MI-5? Jeżeli nie, to albo świadomie wybierał kandydatów podatnych na szantaż, a w takim razie miał dostęp do ich tajnych teczek personalnych, co świadczyłoby, że sam pracował w kontrwywiadzie, albo zobowiązywał ich pod przysięgą do zachowania tajemnicy, powołując się na rzekomy rozkaz (rządu brytyjskiego?). Trudniej zrozumieć, dlaczego nie obawiał się zeznań obydwu pilotów, które musieli złożyć przed komisją śledczą po udanym zamachu. Być może werbunku dokonano w taki sposób, że wykluczało to identyfikację werbownika, a być może piloci zostali zapewnieni, że komisja nie będzie podważała ich wersji katastrofy. Wiadomo, że brytyjskie tajne służby unikają stawiania oskarżeń, gdy nie mają niezbitych dowodów winy. Istnieje wreszcie trzecia możliwość, że Prhal i Herring również mieli zostać zlikwidowani. Przeznaczeniem ładunku wybuchowego byłoby więc nie tylko zmasakrowanie ciał pasażerów i zatarcie śladów dokonanego na lotnisku morderstwa, lecz także usunięcie niewygodnych świadków, jakimi byli obydwaj piloci. Ładunek, o którego potężnej sile nie zostali uprzedzeni, być może zabił Herringa, a u Prhala spowodował szok, przejawiający się chwilową utratą mowy bezpośrednio po uratowaniu. *** Zrekonstruowany powyżej przebieg katastrofy w Gibraltarze 4 lipca 1943 roku
to oczywiście tylko hipoteza. Wiąże ona w sposób możliwie spójny wszystkie znane
fakty, nie rozwiązuje jednak wielu zagadek. Może też zawierać - i zapewne
zawiera - elementy niezgodne z autentycznym przebiegiem wydarzeń. Śledztwo w
sprawie śmierci gen. Sikorskiego, prowadzone najpierw przez polskie władze
emigracyjne, później zaś przez historyków, od początku miało charakter
poszlakowy i jak dotychczas jedynym pewnym ustaleniem jest to, że katastrofę
spowodował zamach.
Polski historyk Jacek Tybinka podaje natomiast, powołując się na własną kwerendę w PRO, że wciąż są niedostępne dwie inne teczki dotyczące śmierci Sikorskiego. Pierwszą, o sygnaturze AIR 2/15113, zatrzymano w Ministerstwie Lotnictwa, choć z jej oznaczenia (\"+25\") wynikałoby, że powinna zostać przekazana do archiwum w 1994 roku. Druga teczka (sygn. AIR 2/18812) zgodnie ze swym oznaczeniem zostanie odtajniona 1 stycznia 2002 roku, jeśli oczywiście wcześniej nie podzieli losu poprzedniej. Wydarzeń w Gibraltarze prawdopodobnie dotyczy także wciąż niedostępna teczka brytyjskiego Ministerstwa Obrony (sygn. DEFE 24/71). Mimo wielokrotnych apeli strony polskiej władze brytyjskie odmawiają ujawnienia wszystkich materiałów związanych z tragedią w Gibraltarze. Co więcej, rząd JKM odmawia zwrotu stronie polskiej większości dokumentów państwowych odnalezionych przy gen. Sikorskim, nie tłumacząc nawet, dlaczego przywłaszczył sobie i przetrzymał przez ponad pół wieku cudzą własność.
*** Tajemnice tragedii w Gibraltarze: Część druga opowieści o śmierci Generała
Sikorskiego W poprzedniej części artykułu zrekonstruowałem prawdopodobny przebieg tragedii w Gibraltarze. Choć niemal pewne wydaje się dziś, że generał Sikorski poniósł śmierć w zamachu, nadal nie znamy wielu istotnych faktów i jesteśmy skazani jesteśmy na przypuszczenia. Jeszcze bardziej tajemnicza pozostaje kwestia tego, kto mógł być wykonawcą zamachu. Gen. Sikorski zginął, ponieważ był przeszkodą w realizacji czyichś planów. W myśl zasady, że winnych zbrodni należy szukać wśród tych, którzy odnieśli z niej korzyść, mogli to być Niemcy, Brytyjczycy, Rosjanie oraz opozycyjnie nastawieni do Naczelnego Wodza Polacy. Ustalenie, komu z nich najbardziej zawadzał, nie będzie oczywiście równoznaczne z wykryciem faktycznych mocodawców zamachu w Gibraltarze, lecz w sytuacji, gdy wciąż nie można liczyć na odtajnienie kluczowych dokumentów archiwalnych, być może pozwoli postawić prawdopodobną hipotezę. Paradoksalnie, najtrudniej doszukać się doniosłego motywu, którym mieliby kierować się Niemcy. Śmierć generała była im rzecz jasna na rękę, choćby dlatego, że mogła zachwiać morale polskiego społeczeństwa i zasiać w nim zwątpienie w sens dalszej walki. Jednak brak jakichkolwiek śladów, które wskazywałyby na udział Niemców w zamachu, a takie wyszłyby niewątpliwie na jaw po wojnie, po spenetrowaniu przez aliantów niemieckich archiwów i przesłuchaniu licznych świadków. Co więcej, latem 1943 roku, po skierowaniu przez stronę polską prośby do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie sprawy Katynia (co spowodowało zerwanie przez ZSRR stosunków z polskim rządem w Londynie), Niemcy nie mieli żadnego interesu, aby zabijać Sikorskiego. Sikorski był jedyną, oprócz gen. Kazimierza Sosnkowskiego, znaczącą postacią polskiej emigracji. Był też skłonny zawrzeć ugodę ze Stalinem, a dobre stosunki z ZSRR były wówczas dla Wielkiej Brytanii priorytetem. Czy Churchillowi mogło więc zależeć na usunięciu generała? Wbrew potocznej opinii, trudno doszukać się takich motywów. Przeciwnie, wiadomo, że w 1943 roku Churchill był bardzo zaniepokojony możliwością odsunięcia Sikorskiego od władzy przez opozycję. Mało prawdopodobny wydaje się też polski wariant zamachu. Liczne relacje wskazywały wprawdzie na ambicje gen. Władysława Andersa jako motyw takiego kroku, jednak szczątkowy materiał źródłowy nie pozwala na wyciągnięcie żadnych konkretnych wniosków. Sformułowanie żony generała Heleny Sikorskiej, że gen. Anders był główną przyczyną śmierci jej męża, trudno interpretować jako zarzut wydania rozkazu zabójstwa, bowiem nie potwierdzają tego żadne dowody. Wreszcie wariant radziecki: Niezręczne rozegranie sprawy Katynia przez stronę polską Stalin przyjął jak wybawienie. Otrzymał silny argument propagandowy, dzięki czemu mógł wreszcie 25 kwietnia 1943 roku zerwać stosunki dyplomatyczne z Polską bez ściągania na siebie potępienia Zachodu. Nie był to jednak koniec jego kłopotów, bowiem ze strony polskiej zaczęły mnożyć się pojednawcze wypowiedzi, by załagodzić konflikt. Jak się przypuszcza, rozpoczęta 25 maja 1943 roku podróż Sikorskiego na Bliski Wschód miała na celu nie tylko dokonanie inspekcji 2. Korpusu i spacyfikowanie \"buntu\" Andersa, ale też nawiązanie poufnych kontaktów z Kremlem. Po dwóch latach zmagań z rządem polskim Stalin nie zamierzał jednak dopuścić, aby \"sprzymierzeniec jego sprzymierzeńców\" utrudnił mu przygotowywaną rozgrywkę. Sikorski cieszył się na tyle dużym autorytetem w obozie alianckim, że odrzucenie składanych przez niego ofert poprawy wzajemnych stosunków byłoby dla ZSRR niewygodne. Usunięcie generała pozbawiało natomiast stronę polską jedynego męża stanu, z którego zdaniem - przynajmniej w pewnym stopniu - liczyły się mocarstwa zachodnie. Tajemniczy kurier z Warszawy Wszelkie hipotezy dotyczące tragedii w Gibraltarze, obok spekulacji na temat mocodawców zamachu, muszą uwzględniać także pytanie, kim byli jego bezpośredni wykonawcy. Śledztwo prowadzone dotychczas przez historyków koncentruje się wokół postaci Jana Gralewskiego, posługującego się w Polsce pseudonimem Paweł Pankowski, a w Hiszpanii - Jerzy vel Paweł Nowakowski, który 8 lutego 1943 roku został wysłany z Warszawy przez polskie Państwo Podziemne celem przetarcia drogi do Hiszpanii. Według notatki odnalezionej w jego dzienniku, przybył do Gibraltaru 22 lub 23 czerwca. Szef tamtejszej Polskiej Misji Morskiej ppor. Ludwik Łubieński stwierdza natomiast, że w nocy z 3 na 4 lipca przyszedł ten kurier Gralewski, co oznacza, że albo informacja w dzienniku jest fałszywa, albo kurier wcześniej ukrywał się gdzieś w Gibraltarze i dopiero teraz zameldował się u szefa Misji. W każdym razie 4 lipca rano ppor. Łubieński zaprowadził Gralewskiego do Sikorskiego. Chociaż pierwotnym zadaniem kuriera było wyłącznie \"przetrasowanie\" szlaku do Hiszpanii, co jednoznacznie określił dowódca AK gen. Stefan Rowecki w swej depeszy do Londynu z 14 czerwca, ten w rozmowie z generałem oświadczył, że posiada ważne dokumenty zaszyfrowane kodem AK. Ponieważ w Gibraltarze nikt nie potrafił ich odszyfrować, Sikorski postanowił przewieźć Gralewskiego do Londynu w miejsce Łubieńskiego. Wyłania się oczywiście pytanie, dlaczego generał postanowił zabrać kuriera z sobą, zamiast po prostu przejąć od niego dokumenty? Być może chciał go np. wykorzystać jako kuriera do kraju, a może chciał usłyszeć od niego relację o sytuacji w Polsce, a w Gibraltarze na taką rozmowę brakowało czasu? Niezależnie od tego, jakimi motywami generał się kierował, inicjatywa mogła wyjść tylko od niego osobiście, a Gralewski nie mógł się wcześniej spodziewać zaproszenia do samolotu. Tym samym mało prawdopodobne wydaje się, aby to on był zamachowcem. Historyków nie przypadkowo frapuje jednak postać kuriera z Warszawy. Około północy z 4 na 5 lipca, kilkanaście minut po starcie liberatora AL-534 z polskim premierem i jego świtą na pokładzie, na płycie gibraltarskiego lotniska znaleziono bowiem ciało Gralewskiego z kulą w głowie. Jego rzeczy osobiste, zidentyfikowane później przez żonę, wyłowiono natomiast z wraku samolotu, co oznacza, że był on już na jego pokładzie lub miał się tam wkrótce znaleźć. Na tym nie koniec zagadek. Niezależnie od do dziś nie wyjaśnionych okoliczności śmierci kuriera, związany z nim wątek ma wyraźne drugie dno. 24 czerwca do Gibraltaru przybyła przez Portugalię grupa 95 polskich żołnierzy, internowanych uprzednio w hiszpańskim obozie Miranda de Ebro. Wśród nich znajdował się mężczyzna podający się za Jerzego Nowakowskiego - tak samo, jak przybyły z Polski kurier. Około południa 4 lipca wizytujący uwolnionych żołnierzy Sikorski rozpoznał go, zwracając się do niego słowami: O, dobrze, że jesteś, że cię tu widzę, pojedziesz ze mną, zabiorę cię ze sobą. Jak wspomniałem, aby zwolnić w samolocie miejsce dla Gralewskiego, Sikorski postanowił pozostawić w Gibraltarze Łubieńskiego. Tymczasem kilka godzin później zaprosił na pokład znanego sobie \"mirandczyka\", nie troszcząc się o to, czy znajdzie się dla niego miejsce. Niekonsekwentne postępowanie Sikorskiego musi budzić nasze zdziwienie. Żadna z relacji nie potwierdza przy tym, aby ktokolwiek ze świty generała rzeczywiście pozostał z tej racji na terenie brytyjskiej enklawy. Nie wiemy też, czy na pokładzie samolotu znaleźli się ostatecznie i Gralewski, i podszywający się pod niego \"mirandczyk\". Jeżeli tak było, to prawdopodobnie doszło do konfrontacji, której efektem była śmierć prawdziwego kuriera. Zastanawiającą zbieżność pseudonimów obu mężczyzn, których Sikorski zaprosił do Londynu, jak i niekonsekwentne zachowanie generała, tłumaczy się niekiedy faktem, że \"mirandczyk\" był sobowtórem przybyłego z Warszawy kuriera, celowo się pod niego podszywającym. Przy takim założeniu, Sikorski widząc go w szeregach uwolnionych z internowania żołnierzy, przypominałby mu jedynie o tym, co postanowił już rano. Mało przekonująca wydaje się natomiast hipoteza postawiona przez autorów programu \"Rewizja nadzwyczajna\", że zarówno \"mirandczyk\", jak i człowiek, który zjawił się u Łubieńskiego, byli sobowtórami autentycznego Gralewskiego, którego później znaleziono zastrzelonego na płycie lotniska. Zakładając, że na rozkaz generała do liberatora zaproszono dwóch fałszywych kurierów, jak wytłumaczyć w takim wypadku obecność w pobliżu samolotu ciała autentycznego Gralewskiego, który do nikogo się wcześniej nie zgłaszał i nikt go nie zapraszał na pokład maszyny? Zważmy też, że podstawienie przez zamachowców aż dwóch ludzi podszywających się pod kuriera z Warszawy, zwłaszcza jego sobowtórów, ogromnie zwiększałoby ryzyko dekonspiracji. Dlatego bezpieczniej będzie przyjąć, że Gralewski miał co najwyżej jednego sobowtóra, natomiast to on sam zameldował się w nocy z 3 na 4 lipca u ppor. Łubieńskiego. Co robił między tą datą, a odnotowanym przez siebie przybyciem do Gibraltaru - niestety nie wiemy. Zastanawia jednak, że w dzienniku Gralewski dał dyspozycję, gdzie ma zostać pochowany po śmierci, być może zdając sobie sprawę, że grozi mu realne niebezpieczeństwo. Depesza z Lizbony Kim jednak mógł być sobowtór Gralewskiego? Depesza ekspozytury polskiego wywiadu w Lizbonie z 25 czerwca 1943 roku informowała centralę w Londynie, że Gralewski Jan, pseudonim Pankracy (?!) wyjechał 23. Odwołany z puczu na Gibraltar celem ewakuacji do Londynu pod nazwiskiem Nowakowski Jerzy. Tę lakoniczną informację można rozwinąć następująco: Było wówczas tajemnicą poliszynela, że gen. Anders lub jego otoczenie szykowali w Iraku pucz przeciwko Sikorskiemu, do czego jednak ostatecznie nie doszło. Człowiek występujący w depeszy pod nazwiskiem Gralewski, który miał prawdopodobnie odegrać w owym puczu ważną rolę, został odwołany z Bliskiego Wschodu. Polski wywiad, którego oficerowie w większości należeli do wrogich premierowi tzw. kół legionowo-sanacyjnych, być może nie tylko relacjonował tu bieg wydarzeń, lecz sam czynnie brał w nich udział. Gralewski 23 czerwca wyjechał do Gibraltaru, czyli - jak wówczas mówiono - na Gibraltar i stamtąd miał być wkrótce przerzucony do Londynu. Nie chodziło zatem o jakiś \"pucz gibraltarski\", gdyż wówczas depesza mówiłaby o odwołaniu z \"puczu na Gibraltarze\". Jeżeli to on był owym znanym Sikorskiemu \"mirandczykiem\", dołączył do grupy uwolnionych jeńców dopiero w Gibraltarze, bowiem depesza wyraźnie stwierdza, że nie był w Lizbonie. Czy jednak jest możliwe, aby gen. Sikorski nie wyraził zdumienia, spotykając wśród byłych jeńców z hiszpańskiego obozu oficera, którego niedawno widział na Bliskim Wschodzie? Wydaje się to możliwe wyłącznie pod warunkiem, że ten oficer był używany do różnych tajnych misji i jego obecność w żadnym miejscu i z żadną tożsamością nie powinna była dziwić wtajemniczonych. Skądinąd wiadomo, że wśród 95 \"miranczyków\" było co najmniej 20 oficerów wywiadu, którzy przybyli z Bliskiego Wschodu lub Algierii. Wskazywałoby to jednoznacznie na powiązania fałszywego Gralewskiego z polskim II Oddziałem. Okazanie przez Sikorskiego zaskoczenia w oczywisty sposób dekonspirowałoby owego oficera - stąd taka, a nie inna, reakcja generała. Trudniej natomiast wytłumaczyć w wypadku takiej hipotezy, dlaczego Sikorski przeszedł do porządku dziennego nad bliźniaczym podobieństwem kuriera z Warszawy i przybyłego z Bliskiego Wschodu oficera. Być może więc wcale nie byli oni sobowtórami. Gdyby było inaczej, to dlaczego generał nie zastanawiał się, czy dla \"mirandczyka\" wystarczy miejsca w liberatorze? Chociaż tych zagadek prawdopodobnie już nigdy nie uda się wyjaśnić, bez wątpienia depesza z 25 czerwca mówi o człowieku podszywającym się pod autentycznego Gralewskiego. Jego istnienie potwierdza jeszcze jedno źródło: spisy osób, które w czasie wojny przeszły przez Gibraltar. W jednym z nich jako pasażer transportu, który pod koniec lipca 1943 roku odpłynął z Gibraltaru do Afryki Północnej, figuruje strzelec piechoty Jerzy Nowakowski, pseudonim Paweł Pankowski. Jak pamiętamy, obydwoma tymi nazwiskami posługiwał się zastrzelony w nocy z 3 na 4 lipca Gralewski. Mężczyzna, który udawał się do Afryki, był więc zatem zapewne konsekwentnie podszywającym się pod niego, nawet po jego śmierci, \"mirandczykiem\". Próby ustalenia autentycznej tożsamości tego człowieka spełzły dotychczas na niczym, ponieważ nie dysponujemy żadnymi wiarygodnymi dokumentami lub świadectwami. Znane są natomiast różne, trudne do zweryfikowania, pogłoski, jak np. zanotowana przez księdza Antoniego Furgała w sierpniu 1943 roku informacja o tajnym rozkazie nakazującym każdemu polskiemu oficerowi zastrzelić niejakiego Wiktora Suchego, oficera Polskich Sił Zbrojnych. Inne plotki mówiły o trzech rzekomych kurierach z okupowanego kraju, którzy pod koniec czerwca dotarli ponoć do Gibraltaru. Mieli to być Stanisław vel Franciszek Izdebski (pseudonim \"Pantaleon Drzewicki\"), rzekomy emisariusz PPS, który wyruszył z Warszawy 28 marca i pojawił się w Gibraltarze 24 czerwca, Tadeusz Miodoński (pseudonim \"Aris\") pochodzący rzekomo z Krakowa oraz Józef Dunin-Borkowski (rzekomo ze Skarżyska-Kamiennej). Wszyscy posługiwali się pseudonimami, ale ich nazwiska również nie były prawdziwe. Nie ma też żadnych poszlak lub przesłanek pozwalających zidentyfikować ich narodowość, która zresztą nie musiała być przecież tożsama z narodowością ich rozkazodawców. Pewne jest tylko to, że takich kurierów nikt z Polski nie wysyłał. Wciąż tajemnica A zatem nadal nie jesteśmy w stanie ustalić, kto dokonał zamachu na gen. Sikorskiego i kto wydał jego rozkaz. Teoretycznie w grę wchodzi co najmniej pięć możliwych sytuacji. Po pierwsze, zamachowcami mogli być Polacy działający na rozkaz polskich wrogów generała. 26 marca, gdy Sikorski dopiero leciał z Gibraltaru do Kairu, wicepremier i minister spraw wewnętrznych Stanisław Mikołajczyk, minister Karol Popiel i wiceminister spraw wojskowych gen. Izydor Modelski odebrali tajemnicze telefony, informujące ich w języku polskim, że samolot Sikorskiego uległ katastrofie, a wszyscy pasażerowie zginęli. Mogła to być jednak równie dobrze akcja dezinformacyjna obcego wywiadu. Kolejne warianty opierają się na założeniu, że za zamachem stał pośrednio lub bezpośrednio ZSRR jako państwo najbardziej zainteresowane usunięciem polskiego premiera. Radzieckie służby specjalne mogły wykonać zadanie samodzielnie bądź też cudzymi rękami. Bezpośrednimi zamachowcami mogli być np. Polacy świadomi lub nie, że wykonują rozkaz Kremla. W pierwszym wypadku mogliby sądzić, że realizują wolę polskich przeciwników Sikorskiego, w drugim - byliby po prostu agentami, być może nawet rekrutującymi się spośród oficerów Wojska Polskiego. Jeszcze inna ewentualność to Brytyjczycy, którzy także mogli działać nieświadomie, zakładając, że wykonują tajny rozkaz rządu Jego Królewskiej Mości. Ten, kto przekazałby taki rozkaz zamachowcom, musiałby być do tego oczywiście upoważniony z racji swego stanowiska w strukturach brytyjskich tajnych służb. Nie można tego wykluczyć, zważywszy, że ówczesnym szefem Secret Service na obszar Morza Śródziemnego był radziecki agent Kim Philby. Jednak gdyby zamachu rzeczywiście dokonali - wbrew woli swego rządu - Brytyjczycy, należałoby się spodziewać, że w jakiś czas później nastąpiłaby w Secret Service dyskretna czystka. Sprawa byłaby też zapewne znana w kręgach MI-5 oraz MI-6 i najprawdopodobniej jakieś informacje o niej przeciekłyby po tylu latach do licznych dziś publikacji na temat brytyjskiego wywiadu. Warto zauważyć, że we wszystkich naszkicowanych tu wariantach władze brytyjskie miały istotne motywy, aby za wszelką cenę zatuszować sprawę: czy to z obawy przed własną kompromitacją (odpowiadały za bezpieczeństwo Sikorskiego), czy też chcąc uniknąć zadrażnień z Rosjanami. W każdej z tych ewentualności bezpośrednim uczestnikiem zamachu mógł być mężczyzna podszywający się pod Gralewskiego, a być może będący nawet jego sobowtórem, którego jedna z hipotez identyfikuje z tajemniczym Wiktorem Suchym. Rozszyfrowanie jego tożsamości i roli, jaką odegrał, stanowi najprawdopodobniej klucz do tajemnicy tragedii w Gibraltarze.
|
|
|
Okoliczności
śmierci gen. Władysława Sikorskiego w Gibraltarze 4 lipca 1943 roku pozostają
jedną z najważniejszych zagadek najnowszej historii Polski. Chociaż dzisiaj
jesteśmy już pewni, że był to zamach, nadal nie znamy odpowiedzi na pytania:
dlaczego zabito Sikorskiego, kto wydał rozkaz dokonania zamachu, kto
uczestniczył w akcji i jaki był jej przebieg?
